La Dumengia Saira

Da Wikisource.
romancio

Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu La Dumengia Saira Intestazione 20 marzo 2021 75% Da definire

Inscripziuns in Engiadina Alcünas Rimas Romanschas


[p. 124 modifica]

LA DUMENGIA SAIRA.



Prefaziun.

(I. p. 3 — 4.)

Stimulôs dal giavüsch, da contribuir qualchosa per promover e nudrir la vita religiusa nellas famiglias, ans avains nus resolts, da publicher annuelmaing in quatter secziuns quaist cudaschet. Alchüns perits (ministers ed oters) haun approvô quaist’intenziun, e nus sperains, cha bgers, chi acconsaintan alla tendenza, ans assistan tres lavuors e giavüschs, ans reservand nus libramaing la tscherna e redacziun.

Siand cha ’l gro da cultivaziun tiers ils lectuors sarò bain different, renderò que difficil, da correspuonder als bsögns e giavüschs da tuots eguelmaing.

Ch’ün non vöglia smancher quaist, critichand la pitschna intrapraisa; perchè a tuottas opiniuns e desideris mê non po ün satisfer.

Il contenuto s’extenderò sün tuot que chi po servir ad edificaziun ed incitaziun cristiauna, sarò dimena: cuortas predgias, extracts da telas, contemplaziuns, oraziuns, poësias, cuorts requints, sentenzas etc., per part in originel, per part in traducziuns.

La lingua sarò ordinariamaing uschè saimpla possibel, nels dialects dellas duos Engiadinas; perche ün s’inclegia bain vicendevolmaing, ed in rapport all’ortografia vulains nus prover, inua fattibel, d’accomoder, sainza però alterer il caracter del linguach.

Possa uschè in möd modest gnir cooperô, a vivificher principelmaing in noss’Engiadina la vita spirituela ed üna viva pieted evangelica! Il Segner detta a quaist sia benedicziun! [p. 125 modifica]

Il contadin da Scuol ovvero:

„ad ais üna jüstia chi salva l' innocenza, eir cur la jüstia umana va in errur.“

(II. p. 47 — 54.)

Avant anns vivaiva in Scuol ün singolar contadin. Sia facultà eira pitschna, perconter bain grand il numer da seis infants. Ün champ sün il qual el semnaiva e raccogliaiva annualmaing ün pa d’üerdi o sejel, ün pêr pizs d’ prà chi rendaivan fain circa per invernar üna vachetta, ed üna chasetta mez in deruotta formaivan si’ intera proprietà. Abain cha la glieud supponiva, cha in sia chasa stovess esser povertà e miseria causa sia numerusa famiglia, schi eira l’extern’apparenza totalmaing contrari’ a quaista supposiziun. El e sia famiglia non daivan molesti ad üngün; el as vestiva onestamaing; sia duonna, cur ella sortiva da chasa, eira netta e polita, e particolarmaing seis infants eiran bain vestits e regolats, avaivan fatschas alvas e cotschnas e florivan sco rösas. La glieud non podaiva comprender, co cha quaista famiglia, pro tuotta laboriusità e diligenza dels genituors, con uschè pitschna facultà e pac guadagn podaiva prosperar uschè bain. Perque principiettan duonnas invilgiusas a’ s dir nell’uraglia: „In quella chasa non passa tuot con drettas chosas; nus avain plü roba co quels, lavurain eir diligiaintamaing tuot l’ann ed eschan sgür uschè bunas e pisserusas mammas d’ chasa, co Uorschla da Balser (uschè nempe as nomnaiva la duonna da quel contadin), e tuottüna non voul que reuschir seguond giavüsch; na, que non po esser con drettas chosas; o cha quella glieud sta in allianza col malign, o ch’els exerciteschan nascostamaing amo qualche oter manstêr.“

Svess a quella glieud gnit ad uraglia, cha na favoraivels vulgos s’avessan derasats sur els nella communità — però que non disturbet la pasch ne müdet lur solit contegn. „Nus avain üna buna conscienza (dschaivan els tanter pêr), Dieu cognoscha nos far e laschar, nus non fain del mal ad üngün, e nel reist non avain nus da render quint ad üngün oter co a Dieu.“Els lavuraivan uossa sco avant diligiaintamaing dalla [p. 126 modifica]daman alla saira, ed intant cha la duonna preparaiva in chadafö la tschaina, s’ tschantaiva il contadin tanter di e not sün il banc d’ laign avant sia chasa, fümaiva containt sia püpa, sco scha ’l muond inter con tuot sias bajarias non il podess disturbar, e seis infants giovaivan insemel in sia vicinanza. Quaist agir augmentaiva amo plü l’invilgia e la curiusità della glieud. Diversas voutas gnit fat dumanda al vegl o eir a sia duonna, co ch’els fetschan, per gnir uschè bain inavant? Ammenduos eiran promts colla resposta: „Nus urain e lavurain ed il reist surdain nus al Segner.“ Quaista resposta però, uschè vardaivla e bainmanagiada ch’ell’eira, non satisfaiva ils curius, e perque cumanzettan els a dumandar ils infants, supponind d’intravgnir tras quels al misteri. Giand quaists a mezdi per la strada gnivan els suvent dumandats: „Che avaivat giantà?“Nel principi respondaivan ils infants bod quaista bod l’otra chosa, sco podaiva esser la vardà; as repetind però quaistas dumandas minchadi, relatettan els tandem al bap que chi ’ls arrivaiva, e quaist als det il cussagl: „Meis infants, scha la glieud as dumanda que, schi respondai saimper solum: „miss sura“(voul dir: schoppa, charn e chapuns). Ils infants piglettan a memoria il cussagl del bap, e giand l’oter di darcheu per strada e siand novamaing dumandats: che avaivat giantà? avet que nom: miss sura. Ün toc plü inavant vain ad els adressada la medemma dumanda, ma eir la medemma resposta eira promta: „miss sura, miss sura“clamaivan ils infants e festinaivan speravi.

Quaistas dumandas e respostas as repetittan ün temp alla lunga, fin ch’inscontret il seguaint: Sün il pascul e nel god vicin da Scuol pasculaiva üna numerusa scossa d’ bouvs, e gnand quaists chatschats üna saira a chasa, as chatta que cha mancaiva ün dals plü grands e plü bels, appertinent jüst al prüm soprastant della communità. El vain tscherchà di e not cun tuotta diligenza, però ninglur non ais ün vestizi visibel. Sco natüral, furniva quaist cas materia als discuors. L’ün supponiva, cha l’uors (chi da quel temp sco uossa avaiva suvent si’ abitaziun nels s-chürs gods da Scuol) haja s-charpà il bouv; l’oter crajaiva, ch’el s’haja pers e vegna bod o tard darcheu a glüm; il terz dschaiva, ch’el saja probabelmaing sblezchi e giascha in l’ün o l’oter prezipizi della val S-charl là vicina, ed uschè inavant — fin ch’üna veglia invilgiusa externet üna tuot nouva opiniun con dir: ch’ella temma, cha la famiglia surmenzionada o pütost il bap da medemma haja involà l’armaint. La prüma vaschina chi udit que, non tmaiva solum, dimpersè declaraiva quaist già sco tchert; „perchè ’ls infants, (dschaiv’ella) mangian ogni di miss sura, e per mangiar minchadi charn, la sto ün avair; cumprar tala non possa quel hom, tant saja cler, ed uschè l’involerà el, per l’avair plü bunmarchà.“Üna terza [p. 127 modifica]vaschina mettaiva pro: probabel non saja que la prüma vouta, cha quel hom in quaista maniera cumpra la charn e forsa nell’l’ultima, sch’ün il lascha far e travaschar a bainplaschair. Uschè as deraset in cuort temp nell’intera communità il vulgo, cha ’l contadin haja involà il bouv. Eir il proprietari del ultim sporschet uraglia a quaist discuors e dumandaiva inquisiziun.

Il pover hom füt miss in preschun, ed examinà supra ’l fat attestaiv’ el seriusamaing si’ innocenza. Eir’ün però in quel temp nel suspet da mal inpreschunà, schi al gniva fat cuort process (jüst al contrari dad hozindi); ün mez efficace, per manar l’aschüsà alla confessiun, gniva applichà, cioë la tortura. Fand ün adöver da quaista eir vi’ al disfortünà contadin, füt el sforzà tras doluors indiciblas da ’s declarer per culpabel. — D’üna vart las soffertas doluors, da l’otra il resentimaint d’esser innozaintamaing disfamà sco lader, causettan al pover hom üna greiva malatia, our dalla quala il deliberet al tandem la mort. Avant sia spartida asgüret el amo üna vouta d’esser innozaint; lura trapasset el, per render quint a quel chi cognoscha tuot e chi jüdicha jüstamaing. Dal jüdisch uman però salvà per culpavel, gnit davo sia mort sia pitschna facultà tratt’aint, miss’ al inchant ed our dal import il prüm pajats ils cuosts da dret ed al proprietari del bouv üna indemnisaziun arcognoschüda.

Tras quaista müdada inaspettada crodet la famiglia del disfortünà in bsögn e povertà ed avant il muond eir in verguogna, perchè a non mancaivan quels chi achüsaivan l’intera famiglia da complicità e decleraivan alla vuaivda ed als infants in fatscha, ch’els non vöglian avair ünguotta da far con üna bagascha da ladramainta sco els. Lur unic confort in quaist grand displaschair eira la persvasiun dell’innocenza del bap e la spranza, cha Dieu maina quella bod o tard a glüm. E quel chi’ s fida in Dieu e complescha seis dovair, non vain a tuorp. Uschè eir quia; perchè mera: quà cha l’utuon s’approsmaiva e’ ls bels prats e champs dels contuorns da Scuol eiran chargiats d’üna richa raccolta, staivan ils bains del disfortünà (dopo sia mort crodats in mans eisters) vöds e deserts. Il fain süls prats eira sechà via, ed invece da spias plainas e madüras staivan solum spinas e charduns sün il champ. Nella prüma annata passet que amo via, ma entrand eir nella seguonda e terza l’istess cas, rendet que la glieud attenta, e vi e plü as deraset e stabilit l’opiniun: cha saja fat injüstia al pover contadin e ch’el haja soffert innozaintamaing. Nel istess temp requintet ün chatschader, d’avair chattà in ün precipizi della val S-charl ossa, chi seguond tuott’apparenza saja quella d’ün bouv. Dopo fat inquisiziun plü exacta as stovet ün persvader, cha ’l bouv chi mancaiva al soprastant, saja crodà e peri in quaist precipizi. [p. 128 modifica]

La famiglia ed oters paraints dumandettan üna revisiun del process, ed in conseguenza füt il disfortünà contadin declarà per innozaint. Seis corp gnit chavà sü, porta davent dal lö della disonur e sepuli in terra sancta. Alla famiglia füttan ils bains restituits e refat il dann, e l’ann seguaint mossaiva la richezza del fain chi creschit sün ils prats, e las spias greivas chi pompagiaivan sün il champ, cha l’innocenza saja salvada. —

Uschè tuna la tradiziun. Però solitamaing han quellas veglias relaziuns ün bel e religius senn, ed eir alla preschainta non manca ün tal. Ell’ans tir’a memoria diversas vardats moralas, tanter qualas las seguaintas saran las principalas:

Ingio ais temma da Dieu, pasch, charità, uorden e diligenza, là po dmurar felicità, eir scha non s’ chatta granda richezza terrestra. —

Non invilgiar teis prossem, schi sia sort at para plü favorabla, perchè l’invilgia at surmaina a tour part all’injüstia. —

At perchüra da jüdizis temeraris sur teis frar e non dar fosa perdütta cunter el tras calumnia. —

Ingrazcha ’l Segner, cha tü vivast in temps plü civilisats, suot jüdischs plü conscienzius e ledschas plü raschunaivlas. —

La jüstia umana po fallar ed ir in errur, ma ad ais üna jüstia chi eir in quel cas salva l’innocenza! —