Biblia Versione di Diodati

Da Wikisource.
romancio

Gian Maurizio Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, XI.djvu Biblia Versione di Diodati Intestazione 27 febbraio 2016 25% Da definire


[p. 140 modifica]

Biblia Versione di Diodati; Libro di Rut.

Capo 1.

1. Ent al temp c’al giudicäva i giüdas l’è stagg üna fam ent al paîs. E ün our da Betlehem da Giuda l’è indag e stär en lan cunträda da Moab, cun la sê dona e i sî doi fii.

2. E’ l nôm da quel’om era Emilec, e’ l nom da la sê dona Noami e i nôm di sê dói fii Malvir e Chilion; e i eran Efratei da Betlehem da Giuda. I gnittan en lan cunträda da Moab e i stettan lò.

3. Issa Elimeck, óm da Naomi, l’è mort e lè è rastäda suleta cui sê doi fii.

4. E lur as maridättan cun du dóna Moabita, üna veiv’in nóm Orpa e l’altra Rut; e i en stag lò intorn e deis agn.

5. E pö tütgi doi Malon e Chilion en mort êr lur, e quela dòna e rastäda senza i sê doi fii e senza al sê óm.

6. Innura la s’ha mess’in sträda cun lan si nôra e l’è tornäda or da lan cunträda da Moab, parchiê ca l’ha santî ent lan cunträda da Moab, c’al Signur veiva visitâ al sê popol e’ i veiva dacg pan.

7. Lee dagiò l’è indacgia davent dal lög indu ca l’era staggia, cun lan si du nôra, e l’eran in sträda, per turner ent al paîs da Giuda.

8. E Noami d’ get e’ l’an si du nôra: Juget e torna ognüna e la chiäsa da si mama; al Signur üsa vers voaltran benignità incusa ca voaltran la vè üsäda vers quii ch’en mort e vers da ie.

9. Al Signur conceda e ognüna da voaltran da truvär päs en la chiäsa dal sê óur. E lee lan ha bücäda. E leir alzattan la vus e cridattan.

10. E la dgêtan: Anzi um tornarà cun tü per al tê popol.

11. Ma Noami dget: Fian mia, tornà in drèe; parchiè gnissas voaltran cun jè? aia anca fang ent al corp c’a possan esser óuran?

12. Tornà in drêe, lan mi fiâ, inget; parchie ca iè sun trop veila per tornär e’ m maridär; e êr ca iê dgêss d’en veir sparanza, e ie füss maridäda anca quista nöcg e magari ie parturiss fanĉ.

13. Spachiassus voaltran per quel lô urfin ch’i füssan gnii grang? stessus lô e guardär in sü senza af maridär? No, lan mi fiâ, êr ca quel lô am faggia biêr plü dasplaseir cu e vóaltran parchie ca’ l man dal Signur e stagĝ steis cuntar da ie.

14. Innura leir alzattan la vus e tornattan e cridär. E Orpa bücat la si söira; ma Rut è rastäda cun lê. ei Noami [p. 141 modifica]

15. E Naomi ai dget: Ecco la ti chiünäda è tornäda dal sê popol e di sê dü; tocca drêe e la ti chiünäda. —

16. Ma Rut raspondet: Num pragär ca ie’ t lasca e ch’i torna in dreê da tü; parchiè ca indu ca tü ingiarà, ie ingiarà er ie, e induva ca tü starà, jè starà êr iè; al tè popol l’è’ l mè popol, e’ l tè Dio l’èl mê Dio.

17. Induva ca tü murirà tü, ie murirà er ie, e lô ie sarà sataräda. Inscia am fagia al Signur, e inscia am dea da plü gioia sa altar cu la mort fa la separaziun fra ié e tü.

18. Naomi, avdend ca l’era ferma d’indär cun lê, l’ha lascà da i’ an cianciär.

19. Inscia la caminattan tüttan dua infegn ca la rivattan a Betlehem. E incur ca l’en giüda riväda, tütt la città as matted in moviment per causa da leir; e lan dòna dgeivan: Èla quista la Naomi?

20. Ma lê ai dgêt: Nu’ m clamâ Naomi, anzi clamàm Mara: parchiè ca l’Omnipotent m’ha facg eveir grandan amarezza.

21. Je sun indaĉgia davent pleina e’ l Signur m’ha fatgia tórnär in drêe vöida. Parchiè am clamassas Naomi, già c’al Signur ha testimoniâ cuntar da iè e l’Omnipotent m’ha afflitta.

22. Inscia tornat Naomi, cun Rut Moabita, si nôra, giûnd indrêe dallan cunträda da Moab. E la rivattan e Betlehem ch’i scumanzävan e rubacciär al gran.

La val Bragaia.

(Dialetto di Sopra - Porta, Visavran).

La Bragaia, üna da lan part pü vers al mezdi dal Cantun Griscun l’è una valletta stretgia, ca corr da la duman vers la seira in mez e du cadena da muntagna alta e erta. Üna l’è la continuaziun da la cadena dall’Albula o pütost dal Set e la va evant enfin e la Splüga. L’altra l’è un ram dal Bernina e la presenta lan cadena dall’Albigna e da la Bondasca; interessanta per la forma sfrizzläda da lan si cima tüttan fatgia tancu creistagiäda, panzucar e rasgun e ornäda da vadreg. Diversan pizza da quistan muntagna surpassan l’altezza da 9500 pè franzeis e la presentan da lan si cima tüttan fatgia tancu creista una gran bela vista. In quist raport l’è da nominer particularmente la Margna ca s’alza dal plan e da la riva dal leg da Malögia e fa part dal grup dal Bernina; al Piz Duan e al Galegiun c’appartegnan e quel dal Set.

Gio dallan pizza pü alta da quist munt as vè dalonc dalonc. Vers la duman as ve lan pizza principela da lan Alp Griscuna o Retica e üna part da la Val da Nagiadina cui sé bei pais e läghett; verz mezanög la [p. 142 modifica] cadena dal Rhätikon. Vers mezza nög e seira as vé lan Pizza da lan Alp da Berna e dal Valeis. Vers seira e mezdi as avdess dalönc giò per lan planüra da la Lumbardia; ma l’è ben da rer cha da quela banda al ceil sea saren. Varün pratendan veir avdü giò dal Piz Duan e dal Galegiun la citta da Milan. Da dascpair verz mezdè len di pü bei punti e presentan a l’öel grang e bei vadreg da l’Albigna e la Bondasca.

Giò da la muntagna dal Set al vegn gio un fiumet c’as clama la Maira. Quist al passa per tüt la val indua c’al riceif altran auetta e pö al va sot Clavena e s’ bütta ent al leg da Com. Dalunga ai pè dal Set, sot al pais da Casaccia ai va ent l’aua d’Orlegn, ca vegn or dal leg da Cuvloc ai pè dalla muntagna del Müret. Sot Visavran la riceif l’Albigna ca vegn or dal vadregg e dall’Alp dal’istess nom e forma una gran bela cascata c’as vè al pü ben e stär e Nascarina e Löbbia, fra Visavran e Casaccia. Daspair Bond ai va ent la Bondasca, ca vegn dal vadregg e da la val Bondasca ricca da bosc. Sott Castasegna as bütta ent al Luvar e la Casnaggina e forman da una muntagna e l’altra la linea da cunfin fra la Confederaziun Svizzra e l’Italia.

Al ruvers da lan muntagna da Bragaia, massima da la cadena verz al mezdè le quata da bosc, pel pü da planta da räsa ca in qualgi lög rivan gio infin al plan daspair i pais. Lan planta principäla c’as trova in quiste bosc l’en al dgembar sün lan cima alta, al pign, l’amblez, al larasc, l’avelagn, l’agn, al salas, al tremal, al frassan, l’ascè, al colar, al luvar, al castagnari, al tei al culeiscum, el flügn. As trova da altran planta da früt sülvadag per esempi, frëga, ampia, alzua e in qualgi lög alzun. Fra lan erba as trova la giansana, cu la risc da la quala as fa aquavita.

Ent i bösch pü fult as fa avdeir qualgi volta l’ors. Üna volta ai era er luf e luf cervair, ma issa l’è gio qualgi agn ca nu san ve plü. Sü lan cima al sta al camöc e la muntanela; al capricorn e la muntanela; al capricorn, ch’era chilo drè ent i temp veil, issa l’è mort ora. Pü bass as trova leivra, golp, tass, guis müsteila güsc. Dre la Maira as incuntra qualgi volta, ma ben da rer, la ludria. Di ulcei da rapina as trova chilò l’aquila, al gavinel, al falchet, la ciguetta. Da altar ulcei grang ai è la gaza, la pernisc, al gal sulvadag, l’orbulana, al piccalen, al corf, al ciörl, al tarel, al merlo, al cucù. Ent la Maira as trova trota, ch’en dascort 35 buna. As incuntra in qualgi lög er serp e la pü part l’en ripra.

La val è everta da du banda, dal Süd - Ovest vers l’Italia dal Nord - Est vers la val d’Ingiadina passà cha s’abbia la salida da Malögia. Da lan banda da meza nög la cadena dal Set al la devid da lan cuntreda griscuna da Bevi e da Äver, da quela da mezzdi lan alta muntagna la 40 separan da la Valtellina. Al se terretori giurisdizionäl ha un ’estensiun [p. 143 modifica] da seisc uretta. Una part da quel, cioè da Malögia per ün uretta infin el cunfine da Nagiadina appartegn el pendif da l’Inn anzi cu e quel da la Maira. Da l’altüra da Malögia alta 6057 pè Svizzar sur al mer infin el cunfine talian a Castasegna 2490 pè Svizzar as incuntra una gran differenza da clima e da prodott. Intant ca sü la planüra eleveda da Malögia nu cresc altar cu erba, ent al bass da la val al scumenza la vegetaziun da l’Italia. Ogni pass c’as fa gnind in gio al presenta una variaziun en la struttüra di cuntorn, ent al clima e ent al genar di prodott. Al prodott principäl l’è lan früa dal bastiam massima dal bövin e da ter sü quist l’è l’occupaziun e la risorsa di abitant. La cultivaziun di camp l’è pütost indagia in drè e ’l terren scars e sassus al la fa essar difficil. En la val zirca da Visavran ingiö al madüra i tartüfal, al furment, al segal, la giota, al lin, al canaf, lan arbea, i fasöl e gabüsc verz e tantan altra erba da ort. Al vegn e madüranza er lan cereisa, lan brügna, i pom i peir, lan niciola e qualgi agn perfin lan nusc. Ent la val zot al früt pü cumün oltre i gio nominà l’è la castegna ca forma ün di pü cumün aliment da la popolaziun da quista cuntreda, incusa ca al tartüfal è per giuda la part zura.

Al punto da divisiun fra quistan du part l’è la Porta sur el paiset da Prumantögn ca l’era in temp veil una scort da furtificaziun. As an vè anch’èssa qualgi ruvina, cioè un mür gross e fort per mezz’el quäl una volta per un portun al passeva la streda. Chi pratend c’al vegna anca dal temp di Romani e che crè c’al sea stag fatg sü el temp di Lumbard incura ch’al scüneva al se domini e’ l scumanzeva quel di Franchi. Per lung temp fin chi drian agn al formëva la separaziun fra lan du giüriscdiziun civila da sur e sot Porta, ca essa nuida forman al Circul giürisdizionël de Bragaia.

Incusa ca quist punt ha servi da cunfini pulitic al forma er per indichër la separaziun fra’ l clima dal Nord e quel da l’Italia, e in ün cert möd er fra’ l caratar da lan popolaziun. Intant cal’abitant da sur Porta è da natüra plütost flegmatig e seri, quel da söt Porta è in generel pü vif e risolüt e’ l sumeia plü el carattar talian. Quistan du popolaziun as distinguan er ent al linguag, almanc en la pronunzia. La popolaziun da la Bragaia nu l’è numerusa partgiè la riva e pena a 1700 anima ch’en dispersa sü noif paiset pü o manc grand ca forman seisc cumün.

Gnind da l’Italia al prüm pais l’è Castasegna sitüa sul cunfini indua c’as mett insemal al Luvar cun la Maira. Quist pais ha diversan belan Chiäsa növa e l’è quasi zopa sot i albar da castegna e da nusc. Da chilò infin e söi pais sitüa a tre quart d’ura sü ün ’altüra e man sneistra, as estend üna selva da castegnair clameda Brentan, ca forma la bellezza [p. 144 modifica] da la cuntreda. Quist drian pais è cumpost da tantan chiäsetta pita fra lan quela as ved e s’alzer 3 bei Palaz tancu tre grang omman fra una rocca da mani. Jen stag fag sü e abiteda da lan famiglia de Salis originaria da Soi e ch’eran stagia potenta e ricca ent i secul passaa. Un ’altra famiglia da quist pais quela di Ruvinel ha er giü oman distint per saveri. Soi è ’l pais pü popolus da la val, e ha üna popolaziun da gent granda e forta e l’è quela c’ha cunserva al plü lan usanza veila. E stär sül sagra as god üna gran bela vista vers al vadreg da la Bondasca e sü la selva da Brentan.

Gnind da Castasegna per la streda maestra as vè e dregia davè da la Maira e indua cai va ent la Bondasca al pais da Bond en üna bela planüra. Er quist è tutt circanda da albar da früt. Lan castegna nu vegnan sempar grossa e madüra ma lan nusc en da sort buna. Bond posseid bei bosc en la bela val da la Bondasca, e l’è in quel raport üna da lan Cumün pü ricca dal Cantun.

In una bela situaziun fra Bond e Prumantögn as trova i Crott indua ca la gent dal pais vegn la seira da stèt e’ n beivar ün got e passer qualgi mument in legra cumpagnia. Sül dos dal munt e dretgia da Prumantögn tutt’è crep da tantan bela forma as vè al mür veil da la Porta e pü in sü al rovers ai è anca una torr o castel c’as clama Castelmür e una bela baselghetta lo daspair ch’è stagia ristaureda poc temp fa, numineda Nossa Dona, ca evant la riforma era un santuari da tüt la val e lög da pelegrinagi.

Issa um riva sül territori da sur Porta. Al clima è gio un’altar, la natüra guard’ora altrament. Doma el pè da lan motta e la sneistra davi da la Maira as vè anca qualgi castegnari dascpers. La pü part da la campagna cultivëda cunsest en pra c’as sega dua o tre volta e l’ann, in camp plantà cun tartüfal e chilò e lò cun gran, lin, reva, gabusc, arbeia o guat. Evant cu river el pais da Stampa ch’è sü la streda, as vè e la sneistra da vi da l’ana i löghet da Muntac e Caltüra. Quist ultim l’ha una bela situaziun sü üna splanëda in mez e pradaria d’indua ca guarda vers la streda ün bel palaz nöif cun intorn ün bel giardin ben cultivà da proprietà d’una da lan famiglia da Castelmur ca cufà quel an di Pravost di Salis, di Ruinei di Stampa quintevan öman ca figüran in lan memoria storica dal pais per fatg da guera e per impiegi politic e civil. Da quisti drian l’ha giü al nom la tera pü granda da quiscta cumüna. Un quart d’ura pü dalonc al vegn Burnöif cha fa part da la Cumün da Stampa insemal cun Caltüra Muntacc e cat Cadcior, e un quart d’ura pü in ent cu quist Visavran ün lög veil che statg per tantgi secul al capolög da la Bargaia. Ent i temp passà i contorn da quist pais formëvan bellan [p. 145 modifica] prädaria ma issa èn tütt devasta dallan aua e di drög. In mez el pais as vè la veila chiësa dal Cumün o pretori, in dua c’al gneva insemal al magistrato Criminäl da tüt la Bargaia, cun daspair una torr radonda cun ent prascun sotterranea e avanz da instrument da la tortüra. Sü un’altüra coroneda da crepp ei pè da la muntagna, ca forma al sustegn dal Piz Duan as vè anca segn da lan riuna d’ün veil castel ca gio ent i prüm secul dal Cristianesim partagneva e la famiglia Pravost, üna da lan pü veila nominëda ent l’istoria da la Rezia. Ün membro da quista famiglia è stag diretur da l’università da Padua e ün Gudenz dal nom dal prüm apostul da l’evangeli in quista cuntrëda fugind perseguità da l’Italia indua c’as disc ca l’era stag vescuf da Novara era gni e s’ha stabili in quisti lög.

Sagond un’antica leggenda al füss statg decapita su sur Visavran per ordan dal prefet romano, el’ vess purta la si teista infin ent’al lög indua ch’e pö statg fonda la baselga. Uni e la baselga è pö stag fonda ün ospizi e uspadël, ca serviva da recovar per i mala e i povar da tüt la Bragaia da lan pua cuntribuziun da la quäla quistan istitüziun as mantagnivan. Per lung temp er dopo la riforma San Gaudenz è stag ün santuari ben venera indua ch’i gnivan e pellegrinei da cuntreda da lönc, massimament da la Valtlina.

Da quist lög la streda passa sü e cranc pel mott da la Malögia sot la sumbria da veilan planta da pign. Sün söm la motta as zera l’öil una vasta e bela prospettiva. E la dretgia as vè lan cima da la Margna el vadregg dal Müret per indua ca passa una strëdetta ca mena en la val Malenc, in Valtlina ca ent i temp passa eran bler batüda cavai da soma, ca traspurtevan al vin da Valtlina. Ei pè dal Mürett ai è l’alp da Cuvloc, ca sarëda ent in ün bög cun ün bel läghet cun ent pesc, circondada una selva da Tgembar presenta, un gran bel avdeir. E la saneistra as vè la muntagna da Lunghin cun bellan sponda erbusa, bei gropp da crepp e plasceivlan cascädetta. In faccia as presenta al läg, da Malögia cu lan si riva pittoresca, cun bii promontori e üna penisoletta in fond. Circa la mità da quist läg as trova sül territori da Bragaia e l’altra mità sün quel d’Ingiadina. La sträda postale la va dreè la riva saneistra ma e la dretgia una strädetta mena el läg sulitari da Isola ch’è al duan lög abitaa bargaiot vers al cunfini d’Ingiadina. In la stagiun da lan flur lan altüra lo intorn el’ doss da lan muntagna en tütt quata d’un tapè verd e ross forma da 35 lan sclinzerna, ca crescan lo in gran quantità. El mezdè da Isola as zëra la Val Feid, ca cuntegn belan pastüra e ent al fond ün bel vadregg.

La variaziun as incuntra d’un pais e l’altar da la Bragaia. Lan diversan forma da lan si muntagna ai da un’aspetto grandius serii e pittoresch. El plasceir as unisc er l’orribil per lan ruvina da lan aua di [p. 146 modifica]drög e da lan lavina e lan quëla la va esposta per causa dall’ertezza da lan muntagna. E giüdicher da lan forma fisionomica la popolaziun da la Bragaia per in gran part ca la vegna dall’Italia, ma i ligam pulitic di temp pü veil la tagnivan unida e la Rezia, e pü tard cun quista e la Cunfederaziun elvetica er lan relaziun confessionëla e lan custümanza ca van cun quelan e pair. Han maschia altar element e l’element primitif. Al dialet da quista cuntreda in fond talian, al sumeia però el rumanc e l’ cuntegn er qualgi parola da altran lingua, cufà la spagnöla, la franzeisa, la tudeisca e l’ingleisa. Quist dialet as po dividar in du part principäla. Quel, da sot Porta (part sot) e quel da sur Porta (part zura). As incuntra pero da lan differenza almeno en la pronunzia as po dir in ogni pais. Soi e Castasegna han la pronunzia ca tira sül Lumbard, e Visavran predomina l’accent piemunteis inscia er e Casacca cun ün ideetta da rumanc, e Burnöif, Stampa e Caltüra al predomina al Venezian, Bond as segn in mez fra l’accent da surporta e quel da sot. Quistan diferenza pon gnir da divers pais, indua ca üna part da abitant praticävan, gio c’al Bargaiot, per causa dal terren fruttifar da la val ca nu po nutrir tüg i abitant, è sempar stag düsa e inder per qualgi temp in pais furascteir e fer in qui diversi masteir. Al linguag Bargaiot nun ha mai giü lingua scritgia. Lan scritgiüra veila ch’as trova, l’èn fatga o in latin, o in tudeisch e massimament quilan di drian secul in talian. Er el di d’ingiö, i Bargaiot as serviscan, ben o mel dal talian tant per al servizi religius cu en la scola in tütg’i üffezi püblich e cuntrat privat cufa er per scrivar lettra. I pac Bargaiot c’han scritg vargot per la stampa, i s’han servi o dal latin o dal talian, o dal tudeisch.

I Bargaiot en sempar stag gelus da l’indipendenza politica e civila. Giò tantgi secul evant cu c’as formass la confederaziun elvetica e lan lega retica per as difendar cuntar l’uppusiun di nobal frudatari. I oman da Bragaia immediatament da l’impero germanich senza l’ordan intermediari da la nobiltà. Per qualtgi temp al vescuf da Coira veiva ben esercita qualtgi cumpetenza giürisdizionëla; ma istituziun da carater feudal nun han mai esistü.

La diversità dal sistema da governo e da istituziun confessionëla veivan tragg ent i temp passaà massima dopo ca Clavena e Valtelina en statgia dastaccëda dai Griscun, una linia da separaziun fra lan popolaziun da la Bragaia e quelan da lan Cumüna Lumbarda da dal reist da la val da la Maira; ma issa dopo ch’i pregiüdizi superstizius en indag ün zich da banda e la Lumbardia è unida el stato nazionel da l’Italia lan du populaziun vivan in meiar relaziun da bun vascinadag e amicizia.