Castra exempta

Da Wikipedia, l'enciclopedia libera.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca

I Castra exempta sono un elenco dei castelli demaniali del Regno di Sicilia che l'imperatore Federico II, con Decreto Imperiale del 5 ottobre 1239 emanato a Milano, ritenne di gestire direttamente dalla propria Curia.

Storia[modifica | modifica wikitesto]

Durante il regno federiciano, fu avviato un censimento dei castelli e con il decreto Statutum de reparatione castrorum (1231-1240) venne imposta la loro ristrutturazione e manutenzione a carico dei cittadini. Quasi contemporaneamente, col decreto del 1239, Federico individuava tra gli oltre 250 castelli, una ottantina particolarmente importanti per il controllo del territorio che, pertanto, determinò che dovessero essere definiti demaniali (exempta), ovvero dipendere direttamente dall'imperatore; inoltre istituiva i Provisores castrorum, una sorta di ispettori imperiali che avevano il compito di visitare regolarmente i castelli della propria giurisdizione, redigere un rapporto sulle loro condizioni, rifornire i castelli di armi e vettovaglie e quindi provvedere alla loro manutenzione e al pagamento dei militari. La nomina dei castellani rimaneva prerogativa regia[1].

I provvedimenti del 1239 furono di notevole portata, se consideriamo che furono preceduti nel settembre di quell'anno da nuove nomine di tutti i giustizieri, i provisores e i castellani del Regno[2]. I Provisores erano solo cinque, avendo Federico accorpato gli undici Giustizierati del Regno in sole cinque circoscrizioni più ampie:

  • Aprucii: Giovanni di Capua
  • Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane: Guglielmo di Suessa
  • Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti: Guidone del Vasto
  • Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti: Bulcano di Napoli
  • Sicilie ultra flumen Salsum: Guerrero de Franco

Nell'elenco che Federico, con la collaborazione di Pier della Vigna, stilò nel 1239 non compaiono i palazzi e le residenze di caccia e svago (domus solaciorum) di pertinenza comunque regia e soprattutto alcuni castelli federiciani molto noti (e sicuramente sotto il controllo della Curia) che però all'epoca non erano ancora stati costruiti o ultimati (il castello Ursino di Catania, Castel del Monte, il castello di Lucera e altri).

Elenco completo dei Castra exempta di Federico II[modifica | modifica wikitesto]

Giustizierati località nome attuale castello
Aprucii Civitella Civitella del Tronto
Aprucii Arquata Arquata del Tronto
Aprucii Bertona Bertona di Penne
Aprucii Leporanica San Nicandro di Sulmona
Aprucii Introducum Antrodoco
Aprucii Palearia Pagliare di Tagliacozzo
Aprucii Lullanum Lugnano di Ville Troiana, oggi Rieti
Aprucii Ovinulum Ovindoli
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Sorella Sora
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Arcis Rocca d'Arce
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane castrum Cerii Castrocielo
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane rocca Bujani Boiano
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Guillelmi Roccaguglielma
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Mons Casinus Cassino
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Janula Cassino Rocca Janula
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Bantre Rocca d'Evandro
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Monticellum Monticelli Terracina
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Sugium Suio
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca montis Draconis Mondragone
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Capua Capua
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Aversa Aversa
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Neapolis Napoli Castel Capuano
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Salvator ad mare Napoli Castel dell'Ovo
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Summa Somma Vesuviana
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Turris major Salerno Castello di Arechi
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Tramontum Tramonti
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Pugerola Pogerola di Amalfi
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Pimontis Roccapiemonte
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Gifonum Giffoni
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Olibanum Olevano sul Tusciano
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Petrasturmula Pietrastornina
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Campania Campagna Castello Gerione
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Capatium Capaccio
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Rocca Gloriosa Roccagloriosa
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Sarnum Sarno
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Sala Sala Consilina
Terre Laboris, comitatus Molisii, Principatus et Terre Beneventane Caiatia Caiazzo
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti (lacuna) forse Bovino ?
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti (lacuna) forse Matera ?
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti (lacuna) forse Acerenza ?
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Melfia Melfi Castello di Melfi
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Rocca Sancte Agathe Sant'Agata di Puglia
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Canusium Canosa di Puglia
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Barolum Barletta Castello di Barletta
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Castrum Paganum Apricena Castelpagano
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Mons Sancti Angeli Monte Sant'Angelo Castello di Monte Sant'Angelo
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Tranum Trani Castello svevo di Trani
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Barium Bari Castello di Bari
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Brundusium Brindisi Castello svevo di Brindisi
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Tarentum Taranto Castello di Taranto
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Ostunum Ostuni
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Oyra Oria Castello di Oria
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Sanctus Felix San Fele
Capitinate, Basilicate, Terre Bari et Terre Ydronti Gravina Gravina di Puglia Castello di Gravina
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Agellum Aiello Calabro
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Neocastrum Nicastro Castello normanno-svevo di Nicastro
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Cutronum Crotone Castello di Carlo V
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Stilum Stilo
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Squillacium Squillace
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Bubalinum Bovalino
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Re(gium) Reggio Calabria
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Amigdalia Amendolea
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Messana Messina
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Tarimenium Taormina
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Calatageronum Caltagirone
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Iacium Aci Castello
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Syracusia Siracusa Castello Maniace
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Palmerium (?)
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Castrum Johannis Enna Castello di Lombardia
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Nicosia Nicosia
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Melacium Milazzo Castello di Milazzo
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Monsfortis Monforte San Giorgio
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Ramecta Rometta
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Scalecta Scaletta Zanclea
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Sperlinga Sperlinga
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Mistrecta Mistretta
Sicilie citra flumen Salsum et totius Calabrie usque ad portam Roseti Sanctus Philatellus San Fratello
Sicilie ultra flumen Salsum Panormum Palermo Palazzo dei Normanni
Sicilie ultra flumen Salsum Terminium Termini Imerese
Sicilie ultra flumen Salsum Calataphim Calatafimi castello Eufemio
Sicilie ultra flumen Salsum Calatamaurum Contessa Entellina Rocca d'Entella
Sicilie ultra flumen Salsum Bellumreparum Campobello di Mazara Rocca di Birribaida
Sicilie ultra flumen Salsum Licata Licata
Sicilie ultra flumen Salsum Bellumvidere Castelvetrano Palazzo Pignatelli

Note[modifica | modifica wikitesto]

Bibliografia[modifica | modifica wikitesto]

Collegamenti esterni[modifica | modifica wikitesto]